تـاریخچـه تشکیـل مجمـوعـه کتابخانه بـه آغـاز دهـه 1240 شمسی بـازمی گردد. در سال 1231شمسی، مدرسه دارالفنون در تهـران کار خود را آغاز کرد.12 سال بعد کتابخانه کوچکی در آن مدرسه تاسیس شد و تقدیر چنین بود که این مجموعه کوچک در مدرسه ای که به سبک اروپایی، ساخته شده بود، هسته اولیه مجموعه کتابخانه ملی ایـران شـود که 73 سـال بعـد، در سوم شهریور 1316 رسماً در تهران گشایش یافت و یکی از مظاهر تجدد در ایران به شمار می آمد. در عهد مظفرالدین شاه در سال 1276 که آشنایی ایرانیان با تمدن غرب بیشتر شد، به منظور اشاعه فرهنگ و تاسیس مـدارس جـدیـد، انجمـن معـارف تهران تشکیل شد. انجمن یک سال بعد، « کتابخانه ملی معارف » را با مجموعه ای که با کوشش فراوان گردآوری کرده بود، در جنب مدرسه دارالفنون، در محل انجمن، تاسیس کرد. نکته مهم اینکه واژه «ملی» که در نـام ایـن کتابخانه بـه کار رفتـه، بـه هیچ وجه به معنای «ملیتی» و «ملی گرایانه» نبـود، بلکه بیـانگـر آن بـود که این کتابخانه هیچ گونه وابستگی به دولت ندارد و موسسه ای است غیرانتفاعی و مردمی. از این رو، بی جا نیست اگر آن را نخستیـن کتابخانه عمـومی ایران بدانیم که در تهران تاسیس شد؛ کمااینکه تا چند دهه بعد کتابخانه ملی تبریز، کتابخانه ملی فارس، کتابخانه ملی کرمان، و کتابخانه ملی رشت نیز، که جملگی کتابخانه عمومی بودند، در ایران تاسیس شدند. از آنجا که در هر کشوری فقط یک کتابخانه ملی می تواند وجود داشته باشد. از این رو، صحیح نیست «کتابخانه ملی معارف» را سلف کتابخانه ملـی ایـران بدانیم. در 1284 شمسی، در زمان وزارت علاءالملک، کتابخانه ملی معارف به مدرسه دارالفنون منتقل و با کتابخانه آن مدرسه ادغـام شد. در 1298 شمسی، در زمـان وزارت معارف حکیم الملک، نـام « کتـابخـانـه معـارف » را بـر ایـن کتابخانه نهادند و بالاخره در 1313 شمسی، در دوره وزارت معـارف علی اصغر حکمت، بـه نـام «کتابخانه عمومی معارف» خـوانـده شـد. بنـا بـر نـظام نـامـه کتابخانه عمومی معـارف (مصوب 9 دی 1313 ش.) کتابخانه «از دوایر اداره انطباعات بـوده» و حدود 5000 جلد کتاب و به طور متوسط 31 نفر مراجعه کننده در هر روز داشته است. در نظامنامه اداره انطباعات (سازمان مادر کتابخانه معارف) در بخش دایره کتابخانه ملی، وظایف کتابخانه عبارت بودند از؛
الف) تنظیم و مواظبت کتب موجود در کتابخانه و تدوین و طبع فهرست های لازم برای کتب.
ب) جمع آوری کتب منطبعه و جراید و مجلات داخله و خارجه که به کتابخانه می رسد.
ج) انتخاب و تعیین کتب خطی و چاپی که همه ساله باید برای تکمیل کتابخانه خریداری شود.
ریاست کتابخانه معارف در این زمان بر عهده جهانگیر شمس آوری بـود که بـه تازگی از امریکا به ایران برگشته و با کتابخانه های جدید هم آشنا بود.
نخستین ساختمان کتابخانه ملی
در اواخـر 1313 شمسی مهدی بیانی که به ریاست کتابخانه عمومی معارف منصوب شـده بـود، در تـلاش و مکاتبات خـود بـرای رفـع مشکل جا و فضای کتابخانه عمومی معارف، از فرصت استفاده کرد و تاسیس «کتابخانه ملی ایران» را بـه علی اصغر حکمت، وزیـر معـارف، پیشنهاد کرد که مورد قبول قرار گرفت و با اقبال روبه رو شـد. در همیـن زمان موزه ایران باستان، در بخش غربی میدان مشق (نبش خیابان امام خمینی و سی تیر کنونی) در دست ساخت و ساز بـود و در قسمت شمالی ساختمان موزه ایران باستان قطعه زمینی بایر بود به مساحت حدود 3500 متر مربع. در 1315شمسی، علی اصغر حکمت از رضا شاه اجازه خـواسـت که در این زمین کتابخانه ای تخصصی برای موزه ایران باستان ساخته شود و به نام ابوالقاسم فردوسی، کتابخانه فردوسی نام گذاری شود. با درخواست حکمت موافقت شد و پیرو آن از آندره گدار، باستان شناس و معمار فرانسوی، که نقشـه موزه ایران باستان را تهیه کرده بود خواسته شد تا نقشه ای برای کتابخانه ارائـه دهد تا سبک دو ساختمان بسیار به هم شبیه شـود. کار ساختمان در 1316 بـه اتمـام رسیـد و در مکاتبـات نیـز بـا نـام کتـابخـانـه فردوسی از آن اسم رفته است. در خرداد 1316، رضا شاه دستـور داد کتاب های مکرر چاپی و خطی کتابخانه سلطنتی نیز به کتابخانه عمومی معارف تحویل داده شود. مجموعاً 13 هزار و 712 نسخـه چاپی و خطی - در چند نوبـت - بـه بیانی تحویل داده شد. همچنین کتابخانه خصـوصـی عزیزخان ندایی (عزیزخان خواجه) که اموال خود را وقف کرده و پادشاه وقت را متولی قـرار داده بـود، به کتابخانه معارف منتقل شد. بـا کوشش و همت مهـدی بیـانـی مجموعه کتابخانه عمومی معـارف که روی هم به 30هزار نسخه خطـی و چـاپـی می رسیـد بـه ساختمان جدید- جنب مـوزه ایـران باستان- منتقـل و با نام «کتابخانه ملی ایران» در سوم شهریور 1316 برابر 1356ق. افتتاح شد. از این رو می توان گفت تاریخ و سرآغاز مجموعه کتابخانه ملی به 1280قمری برمی گردد، اما تاریخ کتابخانه ملی ایران از 1316شمسی آغـاز می شود.
کوتاه شده از پایگاه اینترنتی سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران